Ko‘p tomonlama savdo tizimi va O‘zbekistonning ShHT doirasidagi yangi imkoniyatlari
Ko‘p tomonlama savdo tizimi va O‘zbekistonning ShHT doirasidagi yangi imkoniyatlari
XXI asr jahon iqtisodiyotidagi chuqur o'zgarishlar davriga aylandi. An'anaviy savdo modellari endi barqaror o'sishni ta'minlamaydi va qiymat zanjirlari yangi kuch markazlari tomon qayta taqsimlanadi. Global notinchlik sharoitida mamlakatlar nafaqat qo‘shnilarning manfaatlari hisobga olinadigan, balki tashqi ta’sirlardan jamoaviy himoya mexanizmlari yaratiladigan mintaqaviy hamkorlik formatlariga tobora ko‘proq murojaat qilmoqda.
Shu fonda Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) asta-sekin birinchi navbatda siyosiy va xavfsizlik assotsiatsiyasidan barqaror iqtisodiy aloqalarni o‘rnatish platformasiga aylanib bormoqda. 2024-yilda qabul qilingan “ShHT doirasida ko‘p tomonlama savdoni rivojlantirish bo‘yicha yo‘l xaritasi” integratsiyaga yangicha yondashuvni shakllantirishning boshlang‘ich nuqtasi bo‘ldi.
Bu jarayonlarda nafaqat sanoat salohiyatini faol rivojlantirayotgan, balki Sharq va G‘arb o‘rtasidagi tranzit va logistika yo‘nalishlarining muhim markaziga aylanib borayotgan O‘zbekiston alohida o‘rin tutadi.
ShHT yo‘l xaritasi: integratsiyaning yangi bosqichi
2024-yil iyul oyida Ostona sammitida ShHTga aʼzo davlatlar rahbarlari koʻp tomonlama savdoni rivojlantirishga qaratilgan keng koʻlamli hujjatni maʼqullagan edi. U quyidagi ustuvorliklarni belgilaydi:
- savdo tartib-qoidalarini raqamlashtirish va elektron platformalarni joriy etish;
- milliy valyutalarda o'zaro hisob-kitoblarni rivojlantirish;
- mahsulotlarni sertifikatlashtirish va standartlashtirishning umumiy qoidalarini shakllantirish;
- ko'rgazma-yarmarka faoliyatini qo'llab-quvvatlash;
- tashqi iqtisodiy faoliyatni sug'urtalash va moliyalashtirish mexanizmlarini yaratish.
Bu qadamlar nafaqat mintaqaviy hamkorlikni chuqurlashtirish, balki ShHT mamlakatlari iqtisodiyotini tashqi zarbalardan, jumladan, savdo urushlari va jahon bozorlaridagi beqarorlikdan himoya qilishda ham muhim ahamiyatga ega.
So‘nggi yillarda eksportni faol diversifikatsiya qilib, yangi bozorlarda o‘z o‘rnini egallashga intilayotgan O‘zbekiston uchun mazkur “Yo‘l xaritasi” qo‘shimcha imkoniyatlar ochadi.
O'zbekiston mintaqaviy savdo tizimida
Bugungi kunda O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati barqaror o‘sish sur’atlarini namoyon etmoqda. 2024-yil yakuniga ko‘ra mamlakatning tovar ayirboshlash hajmi 65 milliard AQSH dollaridan oshdi va 2023-yilga nisbatan 20 foizdan ortiq o‘sdi.
Eksport 23,8 milliard dollarni (+ 15 foiz), import esa 41,2 milliard dollarga (+ 23 foiz) yetdi. Bunday dinamika ham ichki bozor ehtiyojlarining o‘sishi, ham tashqi bozorlarga sanoat yetkazib berishning ko‘payishi bilan izohlanadi.
Shunday qilib, O‘zbekiston asta-sekin xomashyo qaramligidan chiqib, sanoati rivojlangan mamlakat qiyofasini shakllantirmoqda.
ShHT davlatlari bilan savdo dinamikasi
2024-yilda mamlakat umumiy tovar aylanmasining 60 foizdan ortig‘ini tashkil etgan O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatida ShHT mamlakatlari bilan hamkorlik muhim o‘rin tutadi. Umumiy dinamika ham savdo geografiyasida, ham tovar tarkibidagi yo‘nalishlarning barqaror o‘sishi va diversifikatsiyasini ko‘rsatmoqda.
Eng yirik o'rinlar Xitoyda bo'lib, ular bilan o'zaro savdo hajmi yil davomida 25 foizga o'sib, 14,2 milliard dollarga yetdi. Bu yoʻnalishdagi eksport hajmi 3,6 milliard dollarni tashkil etgan boʻlib, uning asosini toʻqimachilik mahsulotlari, mis, uran va qishloq xoʻjaligi mahsulotlari tashkil etadi. Shu bilan birga, Xitoydan import 10,6 milliard dollarga yetdi, mashinalar, uskunalar va elektronika ustunlik qildi. Rossiya vektori ham muhim rol oʻynaydi: Rossiya bilan tovar ayirboshlash 11,5 milliard dollarni (+20%) tashkil etdi, bunda Oʻzbekiston eksporti asosan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, toʻqimachilik va kimyo mahsulotlari, importni esa neft, gaz, metallurgiya mahsulotlari va avtomobillar tashkil etadi. Boshqa sheriklar ham ijobiy dinamikani namoyish etadilar. Shunday qilib, Hindiston bilan savdo hajmi 980,3 million dollarni (+28,8 foiz) tashkil etdi, bunda eksport 126 million (+13 foiz), import esa 853,5 million (+31 foiz)ga baholanmoqda. Ushbu yo'nalishdagi eksportning eng katta ulushini kimyo mahsulotlari (55,4%), muhim o'rinlarni xizmatlar (32,8%), rangli metallar (2,6%), tabiiy shellac (1,8%) va elektr jihozlari (1,2%) egallaydi. Pokiston bilan oʻzaro savdo hajmi qariyb 400 million dollarni (+30%) tashkil etdi, bunda eksportning muhim qismini toʻqimachilik, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va farmatsevtika, importini esa dori-darmon, plastmassa va qogʻozlar tashkil etadi.
Markaziy Osiyo davlatlari bilan ko'rsatkichlar ham faol o'sib bormoqda. Masalan, Qozog‘iston bilan tovar ayirboshlash hajmi 5 milliard dollardan (+18 foiz) oshgani metallurgiya, kimyo sanoati va transport sohalarida hamkorlik loyihalari mustahkamlanganidan dalolatdir. Qirg‘iziston va Tojikiston bilan umumiy savdo hajmi 2,5 milliard dollardan (+15 foiz) oshdi, bu mintaqaviy iqtisodiy integratsiya chuqurlashganini tasdiqlaydi.
Shu tariqa, statistik ma’lumotlar ShHT O‘zbekiston uchun nafaqat diplomatik maydon, balki eksport hajmini oshirish, sarmoyalarni jalb qilish va sanoat kooperatsiyasini chuqurlashtirish uchun yangi imkoniyatlar ochuvchi real, o‘sib borayotgan bozor ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Yangi tendentsiyalar: raqamlashtirish, logistika va investitsiyalar
Raqamli texnologiyalar jahon savdosida tobora muhim rol o'ynamoqda. O‘zbekistonda eksport tartib-qoidalarini soddalashtirish maqsadida elektron platformalar faol rivojlanmoqda. 2024 yilda kompaniyalarga hujjatlarni masofadan turib qayta ishlash va xalqaro savdo maydonchalariga kirish imkonini beruvchi E-eksport tizimi ishga tushirildi.
Logistika ham muhim element bo'lib qolmoqda. Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘l yo‘nalishining kengaytirilishi, shuningdek, Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagi loyihasida ishtirok etish tranzit uchun yangi imkoniyatlar ochmoqda. Bugungi kunda Markaziy Osiyodagi barcha yuk oqimlarining 10 foizdan ortigʻi respublika hududi orqali oʻtmoqda.
Investitsiyalar sanoat salohiyatini ham mustahkamlaydi. 2024-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotiga 11 milliard dollardan ortiq to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kiritildi, ularning salmoqli qismi Xitoy, Rossiya va Fors ko‘rfazi mamlakatlari bilan qo‘shma loyihalarga to‘g‘ri keldi.
Istiqbollar va prognozlar
Mutaxassislarning qayd etishicha, agar joriy o‘sish sur’atlari saqlanib qolsa, 2030-yilga borib O‘zbekiston tashqi savdosi hajmi 100 milliard dollardan, eksporti esa 40 milliard dollardan oshishi mumkin. Shu bilan birga, tovar ayirboshlashning 65 foizdan ortig‘i ShHT davlatlari bilan bo‘ladi.
Istiqbolli hududlar quyidagilar bo'ladi:
- sanoat kooperatsiyasini chuqurlashtirish (mashinasozlik, farmatsevtika, kimyo);
- yashil energiyani rivojlantirish va qayta tiklanadigan resurslar eksporti;
- Hindiston, Xitoy va Yaqin Sharq bozorlariga oziq-ovqat yetkazib berishni kengaytirish;
- O'zbekistonning mintaqaning transport-logistika markazi sifatida shakllanishi.
Xulosa
ShHT doirasidagi ko‘p tomonlama savdo tizimi yangi dunyo voqeligiga moslashishning asosiy vositasiga aylanmoqda. Qabul qilingan “Yo‘l xaritasi” nafaqat umumiy yo‘nalishlarni jamladi, balki hamkorlikning amaliy asosini ham yaratdi.
O‘zbekiston uchun bu jarayonlarda ishtirok etish tranzit bog‘idan Markaziy Osiyoning to‘laqonli sanoat va savdo markaziga aylanish imkoniyatidir. Savdo aylanmasining o‘sishi, eksportni diversifikatsiya qilish va investitsiyalarni faol jalb etish ko‘rsatkichlari mamlakatimiz jahon iqtisodiyotiga yangi tamoyillar – teng huquqli sheriklik, raqamlashtirish va ochiqlik asosida integratsiyalashuv sari ishonch bilan borayotganidan dalolat beradi. Shu bois O‘zbekiston va butun mintaqa kelajagi tobora ko‘proq ShHT – ko‘p tomonlama savdo tizimi rivojlanishning haqiqiy haydovchisiga aylanib borayotgan tashkilot bilan bog‘lanmoqda.
